De weerbarstige asielwereld

'Toen ik zestien jaar was, eisten de terroristen van Al Shabaab mij op om te trouwen', vertelt Maryama Omar uit Somalië. 'Mijn vader weigerde en toen hebben ze hem vermoord.'Maryama werd gevangen genomen, maar wist te ontkomen en haar land te ontvluchten. Op haar zeventiende kwam ze aan op Schiphol – een ontredderde tiener met een huizenhoog trauma. Nu, acht jaar later, heeft Maryama nét een verblijfsvergunning. Hoe heeft het zo lang kunnen duren?

Eén letter verschil

Maryama begint: 'Ik zat een paar dagen vast op Schiphol, toen mijn procedure begon. Die verliep gehaast, ik begreep nauwelijks wat er gaande was. Binnen vier weken had ik een afwijzing. Mijn advocaat ging in beroep en in hoger beroep, maar kon de rechter niet overtuigen. Toen ik achttien was en inmiddels Nederlands kon lezen, begreep ik pas dat het allemaal kwam door een typefout.'

In haar eerste verhoor had Maryama verteld dat ze uit 'Lafweyn' kwam, een wijk in het onveilige Mogadishu. Maar de ambtenaar noteerde 'Afweyn', een plaats in Noord-Somalië waar het volgens de IND wel veilig was. Eén letter verschil. 'Ik begon een nieuwe procedure, maar de IND zei: "Nee, je bent nu te laat om hier nog mee te komen." Ik kreeg het gevoel dat ik werd gestraft terwijl ik nooit een misdaad had begaan. Op mijn negentiende ging ik de gevangenis in om te worden uitgezet.'

Lange wachttijden

Eveline Langen is teamleider bij VluchtelingenWerk. Zij vertelt: 'Wij zien regelmatig beslissingen die onzorgvuldig zijn genomen. Anders dan men vaak denkt, duurt de procedure in Nederland helemaal niet lang. De wáchttijden zijn lang. En als de beslissing onzorgvuldig genomen is, is het normaal dat je in beroep gaat. Een afwijzing betekent niet dat je in je land veilig bent; het zegt alleen dat je in de ogen van de IND niet hebt aangetoond dat je onveilig bent.'

Doorprocederen is daarnaast gewoon een recht, dat is vastgelegd in internationale verdragen, zegt Wil Eikelboom, asieladvocaat en voorzitter van de Vereniging van Asieladvocaten en -juristen Nederland. 'Ook de IND gaat vaak in hoger beroep tegen beslissingen van de rechter, of neemt wéér een afwijzend besluit, met een iets andere motivering. Daarover moet de asielzoeker dan ook weer in beroep.'

Onredelijke gang van zaken

Bij Maryama werd ook het beroep tegen de tweede IND-beslissing ongegrond verklaard. Hoger beroep: ook ongegrond. Intussen verzamelde ze verklaringen van mensen die haar in Somalië gekend hadden, maar de documenten ophalen bij de Somalische ambassade mocht ze tijdens haar detentie niet. Toen ze vrijkwam moest ze zich zonder opvang zien te redden, zwierf van adres naar adres. Ze werd actief bij We Are Here, een groep uitgeprocedeerde vluchtelingen in Amsterdam. Haar gezondheid ging zo achteruit dat ze op de intensive care belandde. En ondanks de documenten die ze bij de ambassade had opgehaald, ging ook haar volgende aanvraag de mist in.

Uiteindelijk werd Wil Eikelboom Maryama’s advocaat. Hij vat samen: 'Eerst wilden ze niet geloven dat Maryama uit Mogadishu kwam, toen niet dat ze er was opgegroeid, toen niet dat ze er altijd was gebleven. Telkens een andere formalistische hobbel. Uiteindelijk zei de rechtbank: "Als we naar het geheel kijken is het onredelijk wat hier is gebeurd." En daar heeft de IND zich, na vijf asielaanvragen, bij neergelegd.'

Psychisch achteruit

Begon de procedure van Maryama indertijd wel heel snel na haar aankomst in Nederland, inmiddels is er een wachttijd van 43 weken, door personeelstekort bij de IND. Na de piek in 2015/2016 is de capaciteit te sterk afgebouwd. Het zou Wil Eikelboom niet verbazen als politieke overwegingen daarbij ook een rol hebben gespeeld: 'Een snelle procedure is voor veel mensen prettig, maar niet als je minder asielzoekers wilt. Dan ben je bang voor een aanzuigende werking.' Op dit moment wordt het aantal ambtenaren uitgebreid, maar de inwerking kost tijd.

Helaas betekent een langere wachttijd niet dat asielzoekers hun aanstaande procedure beter kunnen voorbereiden. Recht op voorlichting van VluchtelingenWerk en een advocaat krijgt een asielzoeker pas als de asielprocedure begint. Teamleider Eveline Langen: 'Wij geven nu tijdens de wachtperiode toch alvast een ‘voorlichting light’, zonder subsidie. Maar veel mensen gaan door het wachten psychisch enorm achteruit. Psychologische ondersteuning is er niet: in deze fase hebben asielzoekers alleen recht op noodzorg.'

Misverstanden

Als na een half jaar eindelijk de ‘Algemene Asielprocedure’ begint, moet het opeens allemaal razendsnel gebeuren. In acht dagen zijn er twee gehoren, legt de IND in een ‘voornemen’ vast wat zij wil gaan beslissen, moet de advocaat daarop reageren en valt de beslissing. 'De gehoren worden steeds korter', constateert Eveline Langen, ‘maar tegelijkertijd stelt men de asielzoeker bij de aanmelding, vlak na binnenkomst, steeds vaker vragen over de reden van de vlucht.' En daar komen misverstanden van, zegt ook advocaat Wil Eikelboom. 'Niet voor niets is er de regel dat asielzoekers eerst hun advocaat zien voordat de procedure start, die hen van adviezen voorziet: dit is belangrijk om straks naar voren te brengen, dat bewijs moet je vergaren. Maar in het regeerakkoord staat dat men de rechtsbijstand in de eerste procedure wil beperken. Dat zal alleen maar tot meer gegronde beroepen en herhaalprocedures leiden.'

Zeker niet kansloos

De Algemene Asielprocedure kan eindigen in een toe- of een afwijzing, maar ook in een verwijzing naar de 'Verlengde Asielprocedure'. Wil Eikelboom: 'Die verwijzing kan heel terecht zijn, als er bijvoorbeeld medisch onderzoek naar littekens nodig is. Maar het lijkt erop dat de IND de verlenging ook inzet als men even geen tijd heeft. Soms gebeurt er dan pas weer wat tegen het einde van de verlenging, en komt er uiteindelijk toch weer een gehaast besluit. Of men verlengt de verlengde procedure nog eens, tot in totaal maximaal vijftien maanden.'

In de tussentijd kunnen er dan dingen gebeurd zijn die een nieuwe aanvraag (Herhaalde asielaanvraag – Hasa, red.) rechtvaardigen. Die zijn bepaald niet kansloos: een derde van deze afvragen leidt alsnog tot een verblijfsvergunning. Maar makkelijk is die weg niet. Wil Eikelboom: 'Het geval van Maryama laat zien dat mensen die in de eerste procedure niet op alles goed hebben geanticipeerd maar die wél echt gevaar lopen, enorme moeite hebben om er alsnog doorheen te komen.'

Nieuwe informatie

Een volgende aanvraag kan namelijk alleen slagen als er echt iets nieuws is waar de asielzoeker niet eerder mee kon komen: de veiligheidssituatie in het land van herkomst is veranderd, er is nieuw (medisch) bewijs voor het vluchtverhaal of er is een verandering bij de asielzoeker zelf – hij of zij is bijvoorbeeld bekeerd tot een geloof dat verboden is in het land van herkomst. Of, zegt Eveline Langen van VluchtelingenWerk, de eerste beslissing was gewoon onterecht. Dat gold bijvoorbeeld voor lhbt’ers (lesbisch, homoseksueel, biseksueel en transgender, red.) uit Oeganda. Een jongen kreeg in eerste instantie te horen: "Het is daar niet rooskleurig voor je, maar je overleeft het wel." Advocaten hebben over die groep geprocedeerd tot aan de Europese rechter. Pas toen veranderde Nederland het beleid en kreeg ook deze jongen na vele hasa’s een verblijfsvergunning. Als hij nu een eerste aanvraag zou indienen, zou die meteen worden ingewilligd.'

Doodop door de stress

Maryama kreeg na vijf aanvragen in acht jaar uiteindelijk haar gelijk. Ze moet wel dolblij zijn? ‘Het woord “opgelucht” drukt beter uit wat ik voel. Ik geloof wel dat morgen beter zal zijn dan vandaag, maar ik ben nu doodop. Eerst moet de stress uit mijn systeem, ik moet herstellen. Als er meteen goed naar mijn zaak was gekeken, had ik nu al een belangrijke Nederlandse burger kunnen zijn. Maar in de asielprocedure verwachten ze dat je allemaal in hetzelfde doosje past, en is het bovendien onduidelijk aan welke eisen je moet voldoen. Ze hadden me de tijd moeten geven met de juiste gegevens te komen. Zeggen dat het nóg sneller moet, creëert alleen maar meer problemen.'