Menselijke opvang in Plan Einstein

'Waar gaan al die mensen met hun laptops en boeken toch naartoe? Wij waren nieuwsgierig,' zegt Lubna uit Pakistan. Ze woont met haar man Kashif in asielzoekerscentrum Utrecht en samen vertellen ze over Plan Einstein, een opvangconcept waar asielzoekers dagelijks terechtkunnen voor allerlei cursussen, sociale activiteiten of voor gewoon een kopje koffie, een praatje en even hangen op de bank. Kashif: 'Zo kwamen we erachter dat we hier een heleboel cursussen konden doen: Engels, IT, een duurzaamheidscursus maar ook Build Your Own Future, waarin je leert hoe je een bedrijf kunt starten. De kwaliteit bleek heel goed!'

Lubna en Kashif zijn dagelijks bij Plan Einstein te vinden: 'Ook om zelf dingen op de computer te doen of te lezen. De mensen van Plan Einstein zijn heel aardig – bescheiden en respectvol. En de koffie is erg lekker. We vinden het hier heel fijn.'

Samen met lokale organisaties

Muziek in de oren van Conchita Rink van VluchtelingenWerk, projectleider van Plan Einstein. Trots laat ze de huiselijke ruimte zien onder een schuin zolderdak en groene balken, met een lange tafel, een zitbank, een boekenkast. In de speelhoek bouwen twee zusjes een Jenga-toren, terwijl hun moeder in het lokaal verderop een computerles volgt.

Conchita vertelt: 'In Plan Einstein werken we samen met veel lokale organisaties, waaronder Welkom in Utrecht, de Social Impact Factory en twee universiteiten. Sommige activiteiten vinden op andere locaties plaats, maar voor alle activiteiten geldt dat iedere Utrechter eraan mee kan doen. Op die manier raken buurtbewoners en azc’ers vertrouwd met elkaar. Mensen kunnen bijvoorbeeld samen koken bij het Wilde Westen, een creatief buurthuis. En toen bewoners vroegen om een cursus hoe om te gaan met spanning en onzekerheid zei de gemeente: 'Vraag maar budget aan en begin ondertussen maar vast.'

In andere azc’s is het activiteitenaanbod juist erg laag, waarom lukt het hier wel? Conchita: 'De gemeente Utrecht beschouwt de bewoners van het azc als burgers van de stad, ze worden vanaf dag één opgenomen in de gemeenschap.'

'Plan Einstein is een heel goed voorbeeld van hoe we de opvang in heel Nederland kunnen en zouden moeten organiseren,' zegt Roswitha Weiler, senior beleidsmedewerker bij VluchtelingenWerk. 'Asielzoekers kunnen hun tijd in het azc direct zinvol besteden én in verbinding komen met de omgeving. Het plan ontstond in 2016 toen er verzet was tegen de opening van een tijdelijk azc aan de Utrechtse Einsteindreef in de wijk Overvecht. De gedachte was: hoe kunnen we het zo doen dat het ook voor buurtbewoners positief uitpakt?'

Uiteindelijk werd azc Einsteindreef een plek waar asielzoekers en Nederlandse jongeren samenwoonden, en waar iedereen gestimuleerd werd elkaar te ontmoeten en actief aan zijn of haar toekomst te werken, ongeacht waar die toekomst zou liggen. De EU bood subsidie; inmiddels ligt de financiering bij de gemeente. Toen de locatie Einsteindreef werd gesloten, verhuisde Plan Einstein naar het grotere, permanente azc in de wijk Oog in Al.

Daar kwam in 2019 ook de Egyptische milieuwetenschapper Adel Regal terecht. 'Plan Einstein is heel belangrijk geweest voor het opbouwen van mijn leven in Nederland,' vertelt hij. 'De eerste cursus die ik deed was "Maak Je Eigen LinkedIn-profiel". Er was zelfs een professionele fotograaf bij. Ik kende LinkedIn niet vanuit Egypte en dit was een heel goede manier om me te presenteren. Ik wilde namelijk zo snel mogelijk weer aan de slag in mijn vak.'

Adel volgde niet alleen lessen, hij gáf ook les: de door Kashif zo gewaardeerde duurzaamheidscursus was zijn idee. Adel vertelt: 'Het ging over het belang van het milieu, hoe je het milieu kunt beschermen door minder plastic te gebruiken, door afval te scheiden. Samen met de cursisten bedachten we een plan om op gas te bezuinigen in het azc.'

In 2020 kreeg Adel een vluchtelingenstatus. Hij vond werk als milieudeskundige en consultant, maar heeft nog altijd contact met Plan Einstein: 'Volgende week organiseren we een Limonada-workshop (Fins werpspel, red.) op de burenbuitendag, waar wijk- en bewoners van het azc elkaar ontmoeten. Ook dat was indertijd mijn initiatief, ze staan bij Plan Einstein erg open voor ideeën.'

Kost het niet allemaal heel veel geld? Conchita: 'Natuurlijk kost het geld, maar het levert ook veel op. In welbevinden, maar ook om na een statusverlening snel op eigen benen te staan, zoals Adel. Bovendien profiteert iedereen van het aanbod van Plan Einstein, de asielzoekers én de buurtbewoners.'

Wederzijds begrip

Dat werd goed zichtbaar toen het tijdelijke azc Einsteindreef dichtging. Waar de buurt bij de opening zwaar in protest was, betreurden de tegenstanders anderhalf jaar later dat het sloot, zo schreef het Utrechts Nieuwsblad. Plan Einstein bracht gezelligheid en wederzijds begrip en het cursusaanbod hielp óók buurtbewoners vooruit.

Mensen die al heel lang in procedure zitten, raken vaak apathisch en zien een cursus niet altijd zitten, merkt Conchita: 'Maar zij komen dan wel weer bij een van onze concerten, lunches in de tuin of ze bezoeken de burenbuitendag. Samen leren en leven, daar gaat het om.'

In Utrecht komt binnenkort nog een tijdelijk 'Einstein-azc' waar maximaal driehonderd asielzoekers en dertig Nederlandse jongeren samenwonen. Later volgt een definitief, kleinschaliger azc. Beleidsmedewerker Roswitha hoopt dat veel gemeenten de visie van Plan Einstein zullen volgen. 'Dit concept is beter voor asielzoekers: voor hun gevoel van eigenwaarde, gezondheid én perspectief. Door mensen in de wacht te zetten maak je ze namelijk passief en afhankelijk. Dat belemmert hun verdere integratie, maar maakt ook eventuele terugkeer naar eigen land lastiger. De werkwijze van Plan Einstein doorbreekt dit.'

Ook het draagvlak voor vluchtelingen bij de bevolking verbetert als er permanente, kleinschalige azc’s zijn, midden in de wijk, gaat Roswitha verder. 'Een azc om de hoek is dan net zo gewoon als een bibliotheek.'

Leuren bij gemeenten

Dit soort opvangcentra kunnen ook een oplossing bieden voor de huidige opvangcrisis. Dagelijks staat in de krant hoe overvol de azc's zijn. Mensen in aanmeldcentrum Ter Apel overnachten op stoelen en krijgen in de chaos geen eten aangeboden. Niet omdat er uitzonderlijk veel asielzoekers aankomen, maar doordat de overheid telkens opvanglocaties sluit als het aantal tijdelijk lager ligt, duidt Roswitha. 'En dan moet het rijk, als de asielaanvragen weer toenemen zoals nu na corona, bij gemeenten leuren die vaak huiverig zijn voor zo’n grootschalig azc.'

Roswitha gaat verder: 'Die tijdelijke huurcontracten van azc's maken het problematisch. Net als bij de huisvesting van statushouders zou je alle gemeenten verantwoordelijk moeten maken voor de opvang van een bepaald aantal asielzoekers, dan heb je daar geen discussie meer over. Gemeenten kunnen dan kleinschalig en structureel goede opvang bieden en asielzoekers hoeven niet steeds te verhuizen van azc naar azc met alle negatieve gevolgen van dien. Zo voorkom je dat alles vastloopt en bied je alle betrokkenen perspectief.'