Over leven in wachtstand – Wachten tot de moed je vergaat

‘Iedereen hier is depressief’, zegt de Soedanese Hibtallah (30). Ze kwam in 2021 naar Nederland en verblijft in azc Winterswijk, haar vijfde opvanglocatie. ‘Er is hier heel weinig te doen. Ik maakte vrienden in eerdere opvanglocaties, maar ik heb geen geld om ze te bezoeken. Veel mensen hier zijn eenzaam. Ze blijven op hun kamer of zelfs in bed. Ik heb ook dagenlang alleen maar geslapen. Iedereen reageert anders: sommigen gebruiken drugs om de wanhoop niet te voelen, anderen worden agressief. Een vriend van mij pleegde zelfmoord. Hij had alle hoop verloren.’

Wachten is moeilijk, maar wachten in onzekerheid is funest. Hibtallah: ‘Je hebt in de asielprocedure geen idee wanneer je aan de beurt bent. Anderen kregen veel sneller een beslissing dan ik. Daardoor dacht ik dat ik zou worden afgewezen, dat ze mij niet belangrijk genoeg vonden. Je wordt wantrouwend.’

De achterstanden in de asielprocedure zijn de afgelopen twee jaar sterk opgelopen. Pogingen om ze weg te werken – bijvoorbeeld eerst de ‘makkelijke’ zaken behandelen, zoals die van Syriërs tijdens de burgeroorlog – leidden tot grote verschillen in wachttijden en een ophoping van zaken die meer tijd kosten. De wachttijden liggen inmiddels ver boven het wettelijke maximum van vijftien maanden. Wat al een verlenging was van de eerdere termijn van zes maanden.

En dan ben je er nog niet. Na de beslissing moeten vluchtelingen door het woningtekort nog lang in de opvang blijven. De azc’s zitten vol en bijna de helft van de mensen verblijft in (crisis)noodopvanglocaties. Daar is geen privacy, vaak geen mogelijkheid om te koken en er is vrijwel niets te doen.

Dit alles drijft mensen tot wanhoop en tast het vertrouwen in een eerlijke procedure aan, zo blijkt uit ons recente onderzoek naar de ervaringen met de wachttijden in de asielperiode. Een Syrische man die wacht op bericht van de IND zegt: ‘Weet je hoe vaak ik het postvak al heb geopend? Misschien wel meer dan duizend keer. Je wordt er gek van. We openen het postvak elke seconde.’

Waarom duurt het zo lang om op asielaanvragen te beslissen? Sascha Pimentel, die voor het rapport literatuur- en veldonderzoek deed: ‘Uit onderzoeken blijkt telkens weer: hét probleem is het tekort aan beslismedewerkers bij de IND. Niet alleen asielzoekers, ook medewerkers lijden daaronder, maar er gebeurt niets. Het tekort wordt moedwillig in stand gehouden.’

En daar plukt ook de samenleving de wrange vruchten van. Sascha: ‘Er is onderzoek gedaan naar Syrische vluchtelingen die in 2014 ongeveer zeven maanden moesten wachten. Het asiel- en opvangbeleid liet toen al veel negatieve effecten zien, op bijvoorbeeld hun gezondheid en positie op de arbeidsmarkt. Nu de wachttijden nog veel langer zijn, zullen die effecten dus nog groter worden. Zo ondermijnt de overheid het eigen beleid dat vluchtelingen snel moeten integreren en financieel onafhankelijk worden. Niet ontmoediging, maar de gezondheid van vluchtelingen zou uitgangspunt moeten zijn voor het beleid.’

Daarnaast merkte Sascha tijdens haar onderzoek dat de kwaliteit van de asielprocedure zelf door de wachttijden achteruit gaat. ‘Je moet je vluchtverhaal aannemelijk maken, maar door het tijdsverloop raakt je herinnering vervormd. En de onduidelijkheid over de wachttijd schendt het vertrouwen in de overheid. Daardoor durven mensen minder te vertellen.’

Wie eindelijk een verblijfsvergunning krijgt, wacht gemiddeld nog 34 weken op een woning, met uitschieters tot twee à drie jaar. En voor gezinshereniging wachten inmiddels ruim 31.000 mensen langer dan 15 maanden op een beslissing.

In het onderzoeksrapport zegt een moeder met twee kinderen in Syrië: ‘Ze vluchtten van regio naar regio en er gingen mensen dood. Door de stress plaste mijn dochter ’s avonds in haar bed. En ik was er niet om haar te helpen. Dit van een afstand moeten aanhoren voelde elke dag alsof ik zelf doodging. Nu zijn mijn kinderen veilig, maar ze hebben zoveel meegemaakt.’

De langdurige scheiding leidt ook tot spanningen binnen gezinnen, soms zelfs tot echtscheiding. Een Somalische man vertelt: ‘Mijn vrouw verwijt mij dat ik haar drie jaar in Somalië heb achtergelaten, met twee kinderen en de zorg voor mijn zussen. En ik kan geen beloftes doen over hoelang het nog duurt. Zo brokkelt haar vertrouwen stukje voor stukje af.’

Die opstapeling van wachtperiodes zal desastreuze gevolgen hebben, verwacht Sascha Pimentel. ‘Wachten, onzekerheid en verbroken beloftes in al die fasen: daar komen mensen ziek uit. En het raakt hun vertrouwen in mensen en instituties, en hun wil om mee te gaan doen.’

Veel vluchtelingen zijn al kwetsbaar als ze hier aankomen. Antoine van Sint Fiet, klinisch psycholoog bij ARQ Centrum ‘45, behandelt vluchtelingen die trauma’s hebben meegemaakt.

‘Ze hebben vaak oorlog, vervolging of geweld beleefd in hun land van herkomst. Op de vlucht hadden ze slechte ervaringen met mensensmokkelaars, gevangenschap of een gevaarlijke oversteek waarbij doden vielen. Na aankomst hebben ze heel veel tijd om na te denken en zijn er voortdurend belemmeringen om mee te doen in de Nederlandse samenleving. Dan is de kans groot dat iemand somber en angstig wordt. Dat kan leiden tot een depressie of een posttraumatische stressstoornis, waarvoor behandeling nodig is.’

Hibtallah kreeg in februari eindelijk haar verblijfsvergunning. ‘Sindsdien lukt het weer om op tijd op te staan. Ik wandel met een vriend, we drinken samen koffie. Ik leer Nederlands en doe vrijwilligerswerk. Ik had de moed bijna opgegeven, maar nu heb ik weer een plan.’

Zodra ze een woning heeft, kan ze gaan studeren. Ze haalde een bachelor radiologie in Soedan en wil ook haar Nederlandse registratie behalen. Maar wanneer die woning er zal zijn?

‘Het kan lang duren, is mij verteld. Ze zouden er rekening mee moeten houden dat je in je jonge jaren alles moet opbouwen en dus snel duidelijkheid nodig hebt. Ik wil graag een relatie, maar zonder vaste plek, zonder plan en zonder geld om eropuit te gaan, mislukten mijn pogingen. Nu ben ik in de dertig. Ik krijg zelfs geen studiefinanciering van DUO meer. Toen ik hier vijf jaar geleden kwam, was ik jong, nu voel ik me oud.’

Hoe het beter kan? Hibtallah: ‘Wees vanaf dag één duidelijk over hoe lang mensen moeten wachten en houd je daaraan. Stimuleer dat mensen naar school gaan en werken, ook als nog niet zeker is of ze mogen blijven. En bied mentale ondersteuning, leer mensen hoe ze met de pijn moeten omgaan. Vertel bijvoorbeeld dat wandelen helpt. Als je stabiel bent, kun je alles beter aan.’