Praten met vluchtelingen, niet over vluchtelingen. Hoe ver zijn we in Nederland?
Het huidige integratiebeleid staat het proces van integratie soms in de weg, bijvoorbeeld omdat er geen link wordt gelegd met andere domeinen, zoals onderwijs en participatie. Een ander belangrijk ontbrekend element in het huidige integratiebeleid is de vraag hoe het perspectief en de ervaring van vluchtelingen kunnen worden gekoppeld aan het beleid dat hen rechtstreeks aangaat. Hoe kunnen we beleidontwikkelen dat vluchtelingen werkelijk helpt in plaats van hen op te houden in slepende procedures voordat ze aan de Nederlandse samenleving kunnen bijdragen? Hoe kunnen we het perspectief van vluchtelingen een structurele plek geven in de Nieuwe Wet inburgering?
Deze vragen zijn des te relevanter nu het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, gemeentes en organisaties de invoering van de Nieuwe Wet inburgering aan het voorbereiden zijn. Het perspectief van vluchtelingen ontbreekt niet alleen inhet integratiebeleid, maar ook in asiel-en herhuisvestingskwesties. In ontwikkelingsbeleid en -programma's in landen van herkomst zijn vluchtelingen een betrouwbare bron van informatie en belangrijke actoren voor het realiseren van een duurzaam beleid gericht op het tot stand brengen van een betere wereld zonder vluchtelingen..
Hoewel veel beleidsmakers en organisaties zich achter de oproep van vluchtelingen en organisaties scharen om "meten niet overvluchtelingen te praten”, is het op een zinvolle, structurele en niet slechts symbolische wijze rekening houden met dit perspectief voor zowel vluchtelingen als organisaties en beleidsmakers nog steeds lastig.
In dit artikel bespreken we een aantal initiatieven om het perspectief van vluchtelingen een plek te geven in beleidsmaatregelen. Aan de hand van verschillende studies zullen we ingaan op wat we van deze praktijken kunnen leren, en op de vraag waarom het nodig is de kennis en kunde van vluchtelingen die dit beleid willen beïnvloeden, te vergroten.
De status van RCO's in Nederland
Wij definiëren Refugee-led Community Organisations (RCO's, door vluchtelingen geleide maatschappelijke organisaties) als kleine onafhankelijke organisaties die vooral geleid worden door mensen uit netwerken met een groot aandeel vluchtelingen en nakomelingen van vluchtelingen, en waarvan de activiteiten gericht zijn op de behoeften en rechten van
vluchtelingen. Het merendeel van de RCO's in Nederland zijn lokaal actief en houden zich bezig met zaken betreffende de participatie en integratie in de Nederlandse samenleving, de arbeidsmarkt, gezondheidszorg, onderwijs, hulp bij asiel-of andere procedures (bijv. het aanvragen van socialezekerheidsvoorzieningen) in Nederland, en met het organiseren van maatschappelijke bijeenkomsten voor het onderhouden en versterken van de verbondenheid binnen netwerken. Andere RCO's organiseren instructie-en informatiebijeenkomsten voor hun leden over huiselijk geweld, gendergelijkheid en vrouwenbesnijdenis. Een groot aantal organisaties houdt zich bezig met het opzetten van projecten en het bieden van andere vormen van hulp, bijv. op het gebied van armoedebestrijding in landen van herkomst.
Al deze activiteiten en diensten van RCO's maken deel uit van de uitvoeringsfase. Beleidsmakersen ngo's beschouwen RCO's dan ook louter als uitvoerders van een beleid dat zonder hun perspectief is ontwikkeld. Dit leidt tot kortzichtig beleid waar vluchtelingen noch de gastgemeenschap iets aan heeft. Om deze vicieuze cirkel te doorbreken, moeten vluchtelingen in een vroeg stadium worden betrokken bij elke oplossing voor problemen die vluchtelingen aangaan.
Refugee-led advocacy (door vluchtelingen geleide belangenbehartiging)
Refugee-led advocacy is, vanwege de impact die deze vorm van belangenbehartiging de afgelopen jaren op mondiaal en nationaal beleid heeft gehad, een van de beste manieren gebleken om het perspectief van vluchtelingen een plek te geven in beleid. Wij definiëren refugee-led advocacyals het ontwikkelen en bij beleidsmakers onder de aandacht brengen van het perspectief, de verhalen en de strategieën door vluchtelingen, d.w.z. door personen die de belangen van vluchtelingen behartigen. Deze vorm van belangenbehartiging komt vaak voort uit de RCO's zelf, die allemaal putten uit hun ervaring met een vluchtelingenachtergrond gecombineerd met werkervaring in het nieuwe land.
Dankzij hun ervaring kunnen behartigers van vluchtelingenbelangen blinde vlekken en lacunes aanwijzen in beleid met betrekking tot nieuwe vluchtelingen. De empirische kennis van vluchtelingen is met het oog op de link tussen beleid en realiteit relevant en van groot belang. Vluchtelingen moeten bij alles wat ze meemaken met verschillende referentiekaders omgaan. In het rapport van de Refugee Academy1 wordt dit in-betweenness genoemd; een 'tussentoestand' die zorgt voor een tweeledig perspectief waarin niets vanzelfsprekend is. Door het constant vertalen van situaties en praktijken zien vluchtelingen de wereld om hen heen niet slechts zoals die nu is, maar ook hoe die tot stand is gekomen. Ze hebben het voorrecht, maar ook de last, dat bestaande structuren voor hen niet vanzelfsprekend zijn. Deze alertheid voor context kan in verschillende maatschappelijke structuren leiden tot een originele inbreng en andere denkwijzen.
Initiatieven waarbij in-betweenness werd gebruikt en werd omgezet in een bron van kracht waren, onder andere, het G100-initiatief en het evenement New Voices for Europe 2018-2019 in Amsterdam, Brussel en Berlijn. De G100 wordt omschreven als een doorvluchtelingen geleid initiatief. Het wil een dialoog tot stand brengen tussen vluchtelingen, burgers zonder vluchtachtergrond, beleidsmakers en experts om op lokaal, nationaal en Europees niveau beleidsaanbevelingen te formuleren en te toetsen. Dit initiatief kan het best gezien worden als een created space (gecreëerde ruimte), in tegenstelling tot closed spaces(gesloten ruimtes) -waartoe burgers, in dit geval belangenbehartigers uit RCO's, geen toegang hebben -en invited spaces(uitgenodigde ruimtes) -waar belangenbehartigers welkom zijn in een structuur waar sprake is van expliciete en impliciete regels en verwachtingen. Created spaces worden door belangenbehartigers zelf ingericht; ze creëren de optimale omstandigheden om, op een gestructureerde en georganiseerde manier, andere stemmen te laten horen.
Helpdesk Nieuwkomers
In tijden van crisis, zoals de coronapandemie, blijken RCO's een belangrijke rol te kunnen spelen in het organiseren van een voor hun netwerken doeltreffende respons. De Helpdesk Nieuwkomers, een initiatief van vier RCO's2, is daar een voorbeeld van. De Helpdesk verstrekt nieuwkomers, met name mensen die pas in Nederland zijn en de Nederlandse taal nog niet machtig zijn, betrouwbare informatie in hun moedertaal. De behoefte aan een dergelijk initiatief werd aan het begin van de coronapandemie duidelijk, omdat de meeste informatie over het virus en maatregelen in het Nederlands was en lastig te begrijpen was voor niet-moedertaalsprekers. Dit veroorzaakte onrust bij nieuwkomers, met name omdat er geen hulp voorhanden was; de instanties waar ze normaal gesproken terecht konden, waren gesloten vanwege de lockdown. RCO's staan dichter bij hun netwerken, waardoor ze op een doeltreffende manier binnen hun cultuur kunnen adviseren en communiceren in hun moedertaal. RCO's weten wat er in de praktijk speelt en met welke vragen mensen rondlopen, en ze weten wat vluchtelingen nodig hebben. Rekening houden met deze kennis in nationaal beleid is essentieel voor het bepalen van inclusief beleid en voor het vaststellen van verbeterpunten bij eventuele volgende pandemieën of crises.
Andere vormen van vluchtelingenparticipatie: de Klankbordgroep
De Klankbordgroep is een initiatief bedoeld om het perspectief van vluchtelingen een plek te geven in beleidsprocessen die worden opgesteld door beleidsmakers en organisaties die niet door vluchtelingen worden geleid. Hieronder noemen we een voorbeeld van een dergelijk initiatief waaruit blijkt wat ze kunnen betekenen.
RCO's kunnen het perspectief van vluchtelingen aanreiken in een created space, maar er zijn ook andere participatiestructuren tot stand gebracht. De provinciale klankbordgroep is daar een van. De Klankbordgroep is een initiatief van de regionale afdeling van VluchtelingenWerk Nederland. De bedoeling ervan is nieuwe en voormalige vluchtelingen in de provincie Gelderland een stem te geven. De groep is opgericht op verzoek van de provincie zelf, die het belangrijk vindt om te weten hoe vluchtelingen integratie en beleid ervaren. Het initiatief werd gezien als een van de spannendste en belangrijkste initiatieven voor betrokkenheid van vluchtelingen. Andere gemeentes en belanghebbenden hebben gevraagd om richtlijnen voor het starten van een dergelijk initiatief.
De groepsleden waren in 2019 zeer actief en namen deel aan verschillende bijeenkomsten met lokale beleidsmakers en belanghebbenden om hun ervaringen te delen, andere stemmen van vluchtelingen ter tafel te brengen en op verzoek aanbevelingen te doen voor belanghebbenden. Het ministerie van Sociale zaken heeft in dit verband een eenmalig initiatief georganiseerd, 'klankbord', waarin voormalige vluchtelingen in 2019 konden bijdragen aan en feedback konden geven op het nieuwe integratiebeleid. Deze stap volgde op de erkenning dat het perspectief van vluchtelingen te weinig aandacht kreeg.
Deze initiatieven zijn volgens de in dit artikel gehanteerde definitie niet strikt 'door vluchtelingen geleid'. Toch zien we ze wel als, voor verbetering vatbare, 'beste praktijken' die zouden kunnen uitgroeien tot een co-created space(samen tot stand gebrachte ruimte) die door andere steden kan worden overgenomen en die leden rechtstreeks laat meedenken en meepraten over beleiddat hen aangaat. De overgang naar een co-created space houdt in de kennis en kunde van de klankbordgroep te vergroten om proactief na te denken over uitdagingen, behoeften en oplossingen, en deze te vertalen in beleidsprocedures die verbetering zouden kunnen brengen.
Ontwikkeling van een trainingsprogramma om behartigers van vluchtelingenbelangen mondiger te maken
Steeds meer vluchtelingen willen hun toekomst weer in eigen hand nemen en het beleid zo verbeteren dat het beter aansluit bij de behoeften en prioriteiten in hun netwerk. Daarom moet worden nagedacht over hoe deze groep belangenbehartigers geholpen kan worden bij het verwerven van de vaardigheden die nodig zijn om hun doelen te bereiken. Hiertoe hebben we een project opgezet voor de ontwikkeling van een Training Kit for Empowering Refugee-Led Community Organisations (Trainingspakket voor het mondiger maken van door vluchtelingen geleide maatschappelijke organisaties).Het doel van het project is om een trainingsprogramma te ontwikkelen gericht op het versterken van de kennis en kunde van behartigers van vluchtelingenbelangen om, op nationaal en EU-niveau, een actieve rol te kunnen spelen in hun netwerken. Het project is een samenwerkingsverband van acht door vluchtelingen geleide organisaties uit Malta, Griekenland, Italië, België, Cyprus en Nederland. Het trainingsprogramma helpt behartigers van vluchtelingenbelangen inzicht te krijgen in beleidsprocessen en in hoe ze die kunnen beïnvloeden met hun inbreng, werkwijze en strategieën. Het programma is gericht op uitdagingen die behartigers van vluchtelingenbelangen tegenkomen, zoals samenwerken met ngo's en beleidsmakers, hun weg vinden in de wereld van beleidsvorming en hoe ze hun stem kunnen gebruiken om beleidsmakers te bereiken. Ze moeten leren begrijpen welk impact hun verhalen kunnen hebben, en hoe en wanneer ze persoonlijke of collectieve verhalen doeltreffend kunnen inzetten om hun doelstellingen te bereiken.
1: Ponzoni, E., Ghorashi, H., Badran, M. (2020). Naar een structurele plek voor het perspectief en de visie van vluchtelingen in beleidsvorming. Advies voor instituties en organisaties. Refugee Academy, VU.
2: Een samenwerkings-verband bestaande uit: Stichting Lemat, Stichting Nieuwlander, Stichting Syrische Vrijwilligers Nederland, Cultuur in harmonie