De asielplannen uit het regeerprogramma: alle bezwaren op een rij

Volgens het regeerprogramma, wil het kabinet een crisis uitroepen. Hierover zijn grote juridische twijfels, omdat de huidige opvangcrisis niet voldoet aan de (Europese) criteria voor het uitroepen van een ‘noodtoestand’ of ‘overmacht’.

Het tekort aan opvangplekken is immers vooral een resultaat van politieke keuzes en slecht beleid, zoals het ontbreken van buffercapaciteit. Er is ook geen sprake van buitengewone omstandigheden of een onverwacht groot aantal mensen dat asiel zoekt in Nederland. Ook bijvoorbeeld in vergelijking met landen om ons heen.  

Na het uitroepen van een asielcrisis wil het kabinet een ‘asielcrisiswet’ invoeren. Veel van de voorgestelde maatregelen onder de asielcrisiswet zijn in strijd met het Europees recht en dus niet mogelijk. De tijdelijke asielstop is niet in lijn met de strenge Europese bepalingen over overmachtsituaties. De verwachting is daarom dat de tijdelijke asielstop zal sneuvelen in een gerechtelijke procedure. 

Een tijdelijke asielstop zal door de rechter worden teruggedraaid omdat voor afwijken van Europese bepalingen zeer strenge criteria gelden (zoals oorlogssituaties). Die zijn in Nederland momenteel niet aan de orde. Zie dit overzicht van onze Europese koepelorganisatie ECRE. Ook het Nederlandse Gerechtshof heeft eerder al geoordeeld dat er in Nederland geen sprake is van een noodtoestand die Nederland het recht zou geven om het recht op opvang te beperken onder Europese en nationale wetgeving. 

De ‘Spreidingswet’ is een zwaarbevochten oplossing voor de voortdurende asielopvangcrisis en inhumane leefomstandigheden. Het biedt een eerlijke verdeling van opvangplekken over alle gemeenten en leidt tot duurzame, stabiele en meer menswaardige asielopvang.

Door de wet in te trekken (nieuw wetsproces) wordt de asielopvangcrisis alleen maar verhevigd. Het zal leiden tot een verdere bestuurlijke crisis rond asielopvang met alle gevolgen van dien, met name voor asielzoekers zelf. 

Het invoeren van een tweestatusstelsel zal leiden tot hogere kosten en extra druk op de uitvoering.

Bij de invoering van een tweestatusstelsel komen er twee verschillende verblijfvergunningen. Eén voor mensen die worden vervolgd om hun politieke opvattingen, geloof of seksuele geaardheid en één voor mensen die voor oorlog of geweld vluchten. Die laatste groep zal minder rechten krijgen en moet terug wanneer het herkomstland veilig is. Het tweestatusstelsel maakt daardoor deze groep vluchtelingen langdurig tot tweederangsburgers met weinig participatiemogelijkheden. Dit is slecht voor de integratie en voor de samenleving in zijn geheel.  

De invoering van zo’n stelsel vraagt bovendien een langdurig wetstraject met aanpassing van een groot aantal wetten. Het heeft ook grote gevolgen voor de (digitale) systemen van uitvoeringsorganisaties en gemeenten. Dit kan nog jaren duren, terwijl het geen probleem oplost. Tenslotte legt het grote druk op de IND en rechterlijke macht. Zo leidt in Duitsland het eerder ingevoerde verschil in A- en B-status tot tienduizenden extra rechtszaken per jaar. Zie het AIDA country report Germany 2023 (p.120). 

Voor alle vluchtelingen is snelle gezinshereniging belangrijk voor hun integratie. Bovendien zitten gezinsleden vaak in onveilige omstandigheden en hebben zij ook bescherming nodig. In het regeerprogramma staat echter dat men gezinshereniging op veel gebieden wil beperken. 

Dit wil het kabinet doen door

• minder vluchtelingen voor gezinshereniging in aanmerking te laten komen (na invoering van het tweestatusstelsel),
• de definitie van ‘gezin’ nauwer te formuleren
• en langere wachttermijnen in te voeren.

Echter, zelfs als een tweestatusstelsel succesvol wordt ingevoerd, geldt nog steeds het recht op gezinsleven (artikel 8 EVRM). Een algeheel verbod op gezinshereniging voor mensen die zijn gevlucht voor oorlog of geweld is daarom niet mogelijk.  

Een verbod op gezinshereniging voor gezinsleden die niet tot het kerngezin behoren (een nauwere definitie van kerngezin) is mogelijk in strijd met Europees recht. Ook de aangekondigde wachttermijn voor nareis mag maar beperkt van de Europese rechter.

Het vorige kabinet werd teruggefloten toen zij gezinshereniging tijdelijk wilde opschorten. De regering verloor verschillende rechtszaken waarna het beleid moest worden ingetrokken. De rechter toetst in dit soort gevallen aan Europese regels.

Een zorgvuldige asielprocedure is in ieders belang. Volgens het regeerprogramma moet de rechtsbijstand van asielaanvragen worden beperkt. Dit is onwenselijk omdat het kan leiden tot vertraging.  

Bescherming ernstig aangetast
Deze maatregel zal daarnaast de rechtsbescherming van asielzoekers ernstig aantasten. Juist voor hen is het van groot belang om adequate rechtshulp te krijgen, omdat ze zich in een kwetsbare positie bevinden. De advocaat ondersteunt de asielzoeker bij het verzamelen van bewijs, bereidt de gehoren door de IND voor en kan fouten en onduidelijkheden in de rapporten van de gehoren corrigeren.  

Daarnaast kan de advocaat een vertrouwensband opbouwen met zijn cliënt waardoor moeilijke onderwerpen zoals trauma’s en seksuele geaardheid beter besproken kunnen worden. Nederland is gebonden aan de eisen van de Europese Procedurerichtlijn die gefinancierde rechtsbijstand vanaf de beroepsfase in de asielprocedure verplicht stelt. Wanneer rechtsbijstand alleen in een laat stadium mogelijk is, kan de advocaat veel minder voor zijn cliënt betekenen.  

Het gevolg hiervan kan zijn dat personen die recht hebben op bescherming, ten onrechte worden afgewezen.  

Meer druk op IND en rechters 
Een ander gevolg van het kabinetsvoorstel is dat het aantal beroepszaken en herhaalde aanvragen aanzienlijk zal toenemen, omdat inhoudelijke en procedurele fouten niet op tijd worden gesignaleerd. De rechtbank zal hierdoor vaker besluiten van de IND vernietigen, waardoor de IND het besluit opnieuw moet nemen.

Dit zorgt niet alleen voor meer druk op een reeds overbelaste IND, maar ook voor extra druk op de rechtbanken. Want er zal vaker beroep worden aangetekend en rechters (door gebrek aan rechtsbijstand vanaf het begin van de procedure) zullen zorgvuldiger moeten toetsen of de IND terecht de aanvraag heeft afgewezen.  

Onverantwoorde plannen 
Op dit moment zijn instanties zoals het COA en de IND al niet in staat haar taken goed uit te voeren. Ook is er een gebrek aan een goede oplossing voor korte termijn. Het is daarom bestuurlijk zeer onverantwoord om de rechtsbijstand van asielzoekers in te beperken.

Zie onder andere ook het advies uit 2019 van de Commissie van Zwol. Investeren in een zorgvuldige behandeling van een eerste asielaanvraag beperkt volgens de commissie vertraging bij beroeps- vervolg- en vertrekprocedures. Dezelfde argumenten worden ook genoemd in de ‘fundamentele heroriëntatie asiel’ die in opdracht van het vorige kabinet werd uitgevoerd. 

Het kabinet stelt in het Hoofdlijnenakkoord dat Nederland te aantrekkelijk zou zijn (dit klopt niet). En dat het aantal ingewilligde asielverzoeken onder meer naar beneden gebracht zou kunnen worden door: “…bewijslastomkering, zodat het niet aan de IND is om te bewijzen dat iemand geen recht heeft om hier te verblijven”.  

Maar: de bewijslast ligt grotendeels al bij de asielzoeker, en de beoordeling van asielaanvragen is geregeld in het internationaal en Europees recht. Sinds 1 juli is de beoordeling van asielverzoeken al veel strenger en in sommige gevallen onhaalbaar geworden. Hierdoor is de bewijslast al onevenredig bij asielzoekers gelegd. Deze wijzigingen passen echter niet binnen de Europese en Internationale juridische kaders en zouden daarom moeten worden herzien.  

Het kabinet wil dwangsommen afschaffen wanneer de termijn van asielzaken wordt overschreden. Maar hiervoor ontbreekt de juridische basis. Een regel aanpassen omdat de uitvoerende macht zichzelf niet aan de regels (wettelijke termijnen) houdt, en waarmee één groep wordt benadeeld ten opzichte van alle andere inwoners van Nederland, is oneerlijk.

Dwangsommen zijn het enige middel dat asielzoekers hebben om de IND ertoe te ‘dwingen’ een beslissing te nemen in hun zaak, waarbij ze al te laat zijn met een beslissing.  In plaats van een efficiëntere behandeling van asielaanvragen en een grotere personeelsinzet (ook op nareis), wordt de rechtspositie van kwetsbare groepen met het afschaffen van de dwangsom verzwakt.

Het kabinet wil volgens het regeerprogramma kansarme asielzoekers op aparte locaties opvangen met een zo veel mogelijk versoberd en gesloten regime. Dit is al eerder geopperd, overigens zonder een aanwijsbaar effect. Daarnaast zijn er nu al juridische belemmeringen rond het plaatsen van asielzoekers met een kansarme asielaanvraag in de bestaande PBL (procesbeschikbaarheidslocatie).

Ook is de effectiviteit van sobere opvang niet aangetoond en geldt onder Europees recht dat asielzoekers recht hebben op fatsoenlijke opvang. Slechts bij hoge uitzondering mag hier van worden afgeweken, maar de rechter heeft al geoordeeld dat hier in Nederland momenteel geen sprake van is. De EU-opvangrichtlijn geeft namelijk geen grondslag voor het apart en versoberd opvangen van bepaalde categorieën asielzoekers. Zeker niet op basis van het vage criterium ‘kansarme aanvraag’.

Ook kan deze maatregel gezien worden als een ongerechtvaardigd onderscheid tussen verschillende categorieën vreemdelingen, in strijd met een eerdere uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie.

Het kabinet wil dat een asielzoeker maar één keer in beroep kan en dus niet in hoger beroep. Dit was vroeger al het beleid, maar daar is men juist op teruggekomen, o.a. wegens lange wachttijden bij de rechtbank. Ook wilde de overheid graag zelf de mogelijkheid hebben om in hoger beroep te gaan bij de Raad van State als zij het niet eens waren met die rechter. En tenslotte helpen zaken in hoger beroep om de jurisprudentie van alle verschillende (lagere) rechters op één lijn te krijgen.  

Het kabinet wil de beroepstermijn voor herhaalde asielaanvragen inkorten. Dit is waarschijnlijk onrechtmatig. Want het Europees recht bepaalt dat de termijnen redelijk moeten zijn. Het mag niet zo kort zijn dat het ‘onmogelijk’ of uiterst moeilijk’ is om een beroep in te stellen.  

Een termijn van korter dan één week is daarmee waarschijnlijk onrechtmatig. Ook de ‘verkorting en versobering’ van procedures is erg vaag, en zal in ieder geval moeten voldoen aan de bepalingen in de EU-Procedurerichtlijn. 

Het kabinet wil de criteria verruimen voor landen waar afgewezen asielzoekers naartoe gestuurd mogen worden. Maar onder het huidige Europees en internationaal recht gelden hier strenge criteria voor.  

De strenge criteria voor die landen zijn: 

• Er moet op zijn minst een aanwijsbare ‘band’ worden aangetoond met het betreffende ‘derde’ land.  
• Men mag in dat land niet geconfronteerd worden met vervolging of ernstige schade. 
• Het beginsel van non-refoulement (niet teruggestuurd worden naar onveilige landen/gebieden) moet worden nageleefd. 
• De mogelijkheid moet bestaan om in dat land als asielzoeker of statushouder bescherming te krijgen volgens het Vluchtelingenverdrag.  

In het EU-migratiepact zijn deze bepalingen wel iets aangescherpt. Maar er staat nog altijd in dat een aanwijsbare band moet worden aangetoond met het derde land. In 2025 zal hier verder over worden onderhandeld, maar het non-refoulementbeginsel en het recht op (een) asiel(procedure) zal ook hierbij het uitgangspunt moeten zijn. 

De Landelijke Vreemdelingen Voorziening (ook wel bed-bad-brood genoemd) helpt asielzoekers die eerder zijn afgewezen om in rust een plan te maken voor hun toekomst. Er kunnen zich situaties voordoen dat iemand bijvoorbeeld tóch recht heeft op een asielvergunning of een andere verblijfsvergunning.  

Ook kan er binnen dit programma gewerkt worden aan zelfstandige terugkeer op een duurzame en verantwoorde manier, of doormigratie naar een ander land.  

Met het stopzetten van de financiering voor de bed-bad-broodvoorzieningen belanden mensen onnodig op straat en verdwijnen zij uit het zicht. Dit is natuurlijk zeer onwenselijk, zowel voor de persoon in kwestie als voor de openbare orde en veiligheid.

Het is van groot belang dat deze kwetsbare groep in beeld blijft en kan worden geholpen naar een toekomstbestendige oplossing. Het is bemoedigend dat gemeenten als Utrecht, Amsterdam en Eindhoven dit ook zien en ervoor kiezen opvang te blijven bieden aan ongedocumenteerden.   

Ondanks het feit dat vluchtelingen niet de oorzaak zijn van de woningcrisis, wil het kabinet gemeenten verbieden nieuwe statushouders voorrang te geven op sociale huurwoningen. Gemeenten hebben al aangegeven dat dit een onwerkbaar plan is, met grote gevolgen. Immers, gemeenten blijven verplicht om onder de wettelijke huisvestingstaakstelling een bepaald aantal vluchtelingen (met verblijfsvergunning) te huisvesten, waarbij het toewijzen van sociale huurwoningen essentieel is.  

Daarnaast zal de asielopvang nog verder verstoppen door het gebrek aan uitstroom van statushouders bij een dergelijk verbod. Ook wordt er gevreesd voor dakloosheid en uitbuiting. Bovendien veroorzaken vluchtelingen de woningschaarste niet, maar zijn ze hier net als andere (urgent) woningzoekenden wel de dupe van. 

In het regeerprogramma staat dat vluchtelingen pas na 10 jaar kunnen naturaliseren (Nederlander worden).  

Vluchtelingen moeten soepel kunnen naturaliseren volgens het Vluchtelingenverdrag en in het Europees Nationaliteitsverdrag. Zij krijgen immers geen bescherming meer van hun land van herkomst.

Het kabinet Rutte II pleitte echter tien jaar geleden al voor een langere termijn (7 jaar). Onder andere de VNG, Adviesraad Migratie en de Raad van State adviseerden tegen dit plan omdat zij onvoldoende noodzaak, motivering en juridische onderbouwing zagen. De eisen van naturalisatie al hoog, en het is het is ook in het belang van de samenleving dat vluchtelingen zo snel en goed mogelijk integreren. Het helpt als zij zich ook echt onderdeel van de samenleving voelen door Nederlander te kunnen worden.  

Het kabinet wil in het regeerprogramma dat de taaleis wordt verhoogd naar niveau B1 voordat iemand kan naturaliseren. Dit heeft veel negatieve gevolgen voor integratie. Immers, heel veel vluchtelingen zullen geen Nederlander meer kunnen worden – met name ouderen, analfabeten en lager opgeleiden zullen hier de dupe van zijn en ‘tweederangsburgers’ in de samenleving worden.

Een uitzonderingspositie (opt-out) krijgen op het Europees asielbeleid. Dat kan alleen als het EU-verdrag wordt gewijzigd. Het is niet mogelijk om dit tussentijds te regelen. Dit is nu en in de voorzienbare toekomst niet aan de orde. En zelfs dan moeten álle lidstaten een Nederlandse opt-out goedkeuren, en dat is zeer onwaarschijnlijk. En zelfs als ze dat om een ondenkbare redenen toch zouden doen, zet het de deur open naar allerlei mogelijke opt-outs van andere Lidstaten.  

Een race to the bottom zal ontstaan: ieder voor zich, strenger dan bij de buren, met totale minachting voor basale mensenrechten. Het begin van het einde van de Europese kernwaarden solidariteit, samenwerking en menswaardige bescherming van asielzoekers en vluchtelingen in Europa. 

Het is juridisch niet mogelijk om mensen aan de grens terug te sturen, want iedereen kan en mag een asielverzoek doen in een ander land. Dus ook in Nederland. Het ontbreken van visum of geldig ID doet niets af aan dit universele mensenrecht.

Wel kan Nederland, nadat de asielaanvraag gecontroleerd is, onder de Dublin-verordening bepalen dat een ander land verantwoordelijk is. Vaak is dat het eerste land waar vingerafdrukken zijn afgenomen of waarvan bewijs is dat diegene door dat land is gereisd. Als Nederland dan een Dublinclaim legt op Duitsland of België, dan moeten die landen die claim eerst accepteren en aangeven dat dat land de asielaanvraag zal beoordelen. Zomaar iemand over de grens terugduwen zonder deze procedure te volgen, mag dus niet. 

Volgens het kabinet moet het Vluchtelingenverdrag worden gemoderniseerd en aangepast. Het kabinet concludeerde al in 2021 dat opzegging of wijziging van het verdrag weinig toegevoegde waarde heeft. Dat legt de Adviesraad Migratie uit dat op basis van een eerdere juridische verkenning.

Inzet op verbetering van de Europese asielsamenwerking is nuttiger. Het Vluchtelingenverdrag zelf kent bovendien geen herzieningsprocedure en Nederland zou daarom via de Algemene Vergadering van de VN om een aanpassing van het verdrag moeten verzoeken. Alle betrokken verdragspartijen moeten het vervolgens eens zijn met die aanpassingen.

Wel kan een land uit het hele verdrag stappen, maar omdat de bepalingen uit het verdrag onderdeel uitmaken van de verdragen en wetgeving van de Europese Unie, moeten deze ook gewijzigd worden – of het moet komen tot een Nexit.