Kroatië: een gruwelijk schaakspel

In de straten van Bihác zijn de sporen van de Joegoslavische Burgeroorlog nog goed te zien: veel panden staan al sinds 1995 leeg, in de gevels van huizen zitten kogelgaten en er zijn veel ruïnes. Deze spookhuizen worden sinds een paar jaar gekraakt door voorbijtrekkende vluchtelingen die op weg zijn naar een veilige haven.

'Het waren jonge mensen en families met kinderen, zonder dekens of geschikte kleding om zich te wapenen tegen de kou,' vertelt eigenaar Asim over de eerste keer dat vluchtelingen zijn kleine supermarkt in Bihác binnenstapten. Ze vroegen om water en stroom om hun telefoons op te laden, voordat ze de onherbergzame bergen introkken op weg naar de grens met Kroatië. Asim: 'Die nacht lag ik wakker van de schrijnende taferelen die ik had gezien. Toen besloot ik: ik móét iets doen.'

Nadat Hongarije en Servië in 2016 hun grenzen hermetisch sloten, weken vluchtelingen en migranten uit naar landen waar de grenzen moeilijker af te sluiten zijn met hekken. Zoals de Bosnisch-Kroatische grens die dwars door een ruig berggebied loopt. Het gebied ligt bezaaid met oude oorlogsmijnen en er wonen wilde dieren zoals beren. In de volksmond wordt het ook wel 'de jungle' genoemd.

Na 2016 sijpelen de eerste signalen door over gewelddadige ‘pushbacks’ in de Balkanlanden. Bij een pushback worden vluchtelingen teruggeduwd van het ene naar het andere land en wordt het internationale recht op het vragen om asiel genegeerd. Griekenland, Servië, Slovenië, Kroatië, Hongarije, Bulgarije, Roemenië, Italië en Oostenrijk: de lijst met landen die zich inmiddels schuldig maken aan deze mensenrechtenschendingen is lang. Vanwege het extreme geweld dat de grenspolitie op vluchtelingen loslaat is Kroatië een van de meest beruchte landen.

'Het lukt bijna niemand om de Kroatische grens in één keer over te steken,' vertelt Antonia Pindulic van het Centre for Peace Studies (CPS), een Kroatische partnerorganisatie van VluchtelingenWerk. 'Er zijn mensen die wel dertig pogingen ondernemen en drie jaar in verlaten ruïnes midden in de jungle leven. De Kroatische grenswacht patrouilleert veel en zet drones en andere geavanceerde opsporingsapparatuur in waarmee ze het grensgebied afspeuren.'

In 2019 vlucht Reza (48) halsoverkop uit Iran, samen met zijn vrouw en twee jonge dochters. Drie jaar later is de familie nog altijd op de vlucht. Keer op keer worden zij het slachtoffer van zogenoemde kettingpushbacks, waarbij vluchtelingen niet door één maar door meerdere Europese landen worden geweerd. Twee dagen geleden kwam het gezin aan in Bihác. Sindsdien probeerden zij twee keer de Kroatische grens over te steken, maar beide keren wordt het gezin met geweld gestopt. Vanuit een opvanglocatie voor gezinnen vertelt Reza zijn verhaal.

'De Kroatische politie sloeg ons en pakte onze tassen af. Gisteren, tijdens onze tweede poging, werden we beschoten: vlak boven onze hoofden en rond onze voeten, om ons bang te maken. Wéér werden we geslagen en dit keer trapten ze ook onze telefoons kapot. Mijn dochter van zeven was volledig in paniek en smeekte de politie te stoppen maar ze schreeuwden dat ze haar mond moest houden. Ik riep dat ik asiel wilde in Kroatië, maar ook dat maakte geen enkel verschil (zie kader, red.).'

'Het kapotmaken van telefoons en opladers is een beproefde methode van de Kroatische grenspolitie', vertelt Antonia van CPS. 'Zonder telefoon ben je nergens in deze bergen en kun je je vlucht nauwelijks voortzetten.'

De afgelopen jaren bundelden verschillende vluchtelingenorganisaties aan de grenzen van Europa hun krachten en richtten de Border Violence Monitoring Network (BVMN) op: een netwerk dat de verklaringen van slachtoffers documenteert en pushbacks in Europa in kaart brengt. De BVMN stelt dat pushbacks steeds gewelddadiger worden: elektrische schokken, hondenbeten, schietgeweld, onrechtmatige detentie en het onthouden van voedsel zijn aan de orde van de dag.

'Veel mensen denken dat pushbacks een probleem zijn "van de Balkan"', zegt Milena Zajovic van Are You Syrious, een partnerorganisatie van VluchtelingenWerk. 'Maar al deze grenswachten worden financieel gesteund door de EU. Daarom brachten we twee jaar geleden The Black Book of Pushbacks uit. Dit is Volume 1', zegt ze terwijl ze een dik boek op tafel legt, 'met slachtofferverklaringen uit Italië en vrijwel alle Balkanlanden. En dit', ze laat een nóg dikker boek zien, 'is Volume 2 met enkel en alleen getuigenissen over de gruwelijkheden aan de Kroatische grens.'

Het is stil op de islamitische begraafplaats Humci in Bihác. Honderden goedverzorgde graven staan in uniforme rijen op licht glooiende heuvels. Dan doemt er aan de rand van het kerkhof een hoopje kriskras geplaatste, eenvoudige groene paaltjes op. Op de erop geschroefde naamplaatjes staat af en toe een naam of een geboortedatum. Vaker staat er in het Arabisch 'identiteit onbekend'. Dit zijn de anonieme graven van jonge mensen die stierven tijdens hun vlucht. Overleden door geweld, uitputting of verdronken tijdens het oversteken van rivieren.

'Iedereen keert deze mensen de rug toe, maar ik wil hun laten voelen dat ze nog steeds mens zijn', zegt supermarkteigenaar Asim. Tussen de schappen in zijn winkel installeerde hij tientallen mobiele oplaadpunten. Hij vroeg zijn vrienden oude kleding, dekens en schoenen te brengen en regelde een opslagplaats. En zo werd Asims supermarkt een kleine oase waar vluchtelingen niet alleen hun telefoon, maar ook zelf even kunnen 'opladen' voor ze hun levensgevaarlijke reis voortzetten.

Het helpen van vluchtelingen is in Bihác is niet zonder gevaar, en repercussies dreigen van zowel de inwoners als de politie. Toch is Asim niet bang voor eventueel geweld: 'Ik heb een oorlog overleefd, sindsdien ben ik nergens bang voor. Bovendien doe ik niets illegaals: niemand kan mij verbieden deze mensen te helpen.'

Nadat de Iraanse Reza en zijn gezin werden beschoten en opgepakt, zitten zij urenlang opgesloten in een busje. 'Toen de politie eindelijk instapte, reden ze met ons achterin als gekken door de bergen', vertelt hij. 'Sommige mensen in onze groep werden zo misselijk dat ze moesten overgeven. Na een tijdje stopte de bus en schopte de politie ons midden in de jungle eruit. "Stay in Bosnia!" riepen ze terwijl ze ons achterlieten en wegreden.'

Met een afgematte blik praat Reza verder: 'Sinds we Iran verlieten kenden we alleen maar problemen. Steeds weer politie, steeds wéér geweld. Iedereen ziet ons als honden die je naar believen kunt slaan.’ Hij schiet vol. ‘Het gaat mijn vrouw en ik niet eens om ons eigen leven, het enige wat we willen is dat onze dochters veilig zijn.'